Strīvighātano nāma caturthaḥ sargaḥ
Technical Details
CANTO IV
tatastasmātpurodyānā-
tkautūhalacalekṣaṇāḥ|
pratyujjagmurnṛpasutaṃ
prāptaṃ varamiva striyaḥ||1||
abhigamya ca tāstasmai
vismayotphullalocanāḥ|
cakrire samudācāraṃ
padmakośanibhaiḥ karaiḥ||2||
tasthuśca parivāryainaṃ
manmathākṣiptacetasaḥ|
niścalaiḥ prītivikacaiḥ
pibantya iva locanaiḥ||3||
taṃ hi tā menire nāryaḥ
kāmo vigrahavāniti|
śobhitaṃ lakṣaṇairdīptaiḥ
sahajairbhūṣāṇairiva||4||
saumyatvāccaiva dhairyācca
kāścidenaṃ prajajñire|
avatīrṇo mahī sākṣād
guḍhāṃśuścandramā iti||5||
tasya tā vapuṣākṣiptā
nigṛhītaṃ jajṛmbhire|
anyonyaṃ dṛṣṭibhirhatvā
śanaiśca viniśaśvasuḥ||6||
evaṃ tā dṛṣṭimātreṇa
nāryo dadṛśureva tam|
na vyājahurna jahasuḥ
prabhāveṇāsya yantritāḥ||7||
tāstathā nu nirārambhā
dṛṣṭvā praṇayaviklavāḥ|
purohitasuto dhīmā-
nudāyī vākyamabravīt||8||
sarvāḥ sarvakalājñāḥ stha
bhāvagrahaṇapaṇḍitāḥ|
rupacāturyasaṃpannāḥ
svaguṇairmukhyatāṃ gatāḥ||9||
śobhayeta guṇairebhi-
rapi tānuttarān kurūn|
kuberasyāpi cākrīḍaṃ
prāgeva vasudhāmimām||10||
śaktāścaliyituṃ yūyaṃ
vitarāgānuṣīnapi|
apsarobhiśca kalitān
grahītuṃ vibudhānapi||11||
bhāvajñānena hāvena
rūpacāturyasaṃpadā|
strīṇāmeva ca śaktāḥ stha
saṃrāge kiṃ punarnṛṇām||12||
tāsāmevaṃvidhānāṃ vo
viyuktānāṃ svagocare|
iyamevaṃvidhā ceṣṭā
na tuṣṭo'smyārjavena vaḥ||13||
idaṃ navavadhūnāṃ vo
hrīnīkuñcitacakṣuṣām|
sadṛśaṃ ceṣṭitaṃ hi syā-
dapi vā gopāyoṣitām||14||
yadapi syādayaṃ dhīraḥ
śriprabhāvānmahāniti|
strīṇāmapi mahatteja
itaḥ kāryo'tra niścayaḥ||15||
purā hi kāśisundaryā
veśavadhvā mahānṛṣiḥ|
tāḍito'bhūtpadā vyāso
durdharṣo devatairapi ||16||
manthālagautamo bhikṣu-
rjaṅghayā vāramukhyayā|
piprīṣuśca tadarthārthaṃ
vyasūnniraharatpurā||17||
gautamaṃ dīrghatapasaṃ
maharṣi dīrghajīvinam|
yoṣitsaṃtoṣayāmāsa
varṇasthānāvarā satī||18||
ṛṣyaśṛṅgaṃ munisutaṃ
tathaiva strīṣvapaṇḍitam|
upāyairvividhaiḥ śāntā
jagrāha ca jahāra ca||19||
viśvāmitro maharṣiśca
vigāḍho'pi mahattapaḥ|
daśa varṣāṇyaharmene
ghṛtācyāpsarasā hṛtaḥ||20||
evamādīnṛṣīstāṃstā-
nanayanvikriyāṃ striyaḥ|
lalitaṃ pūrvavayasaṃ
kiṃ punarnṛpateḥ sutam||21||
tadevaṃ sati viśrabdhaṃ
prayatadhvaṃ tathā yathā|
iyaṃ nṛpasya vaṃśaśrī-
rito na syātparāṅmukhī||22||
yā hi kāścidyuvatayo
haranti sadṛśaṃ janam|
nikṛṣṭotkṛṣṭayorbhāvaṃ
yā gṛhṇanti tu tāḥ striyaḥ||23||
ityudāyivacaḥ śrutvā
tā viddhā iva yoṣitaḥ|
samāruruhurātmānaṃ
kumāragrahaṇaṃ prati||24||
tā bhrūmiḥ prekṣitairhāvai-
rhasitailīḍitairgataiḥ|
cakrurākṣepikāśceṣṭā
bhītabhītā ivāṅganāḥ||25||
rājñastu viniyogena
kumārasya ca mārdavāt|
jahuḥ kṣipramaviśrambhaṃ
madena madanena ca||26||
atha nārījanavṛtaḥ
kumāro vyacaradvanam|
vāsitāyūthasahitaḥ
karīva himavadvanam||27||
sa tasmin kānane ramye
jajvāla strīpuraḥsaraḥ|
ākrīḍa iva vibhrāje
vivasvānapsarovṛtaḥ||28||
madenāvarjitā nāma
taṃ kāścittatra yiṣitaḥ|
kaṭhinaiḥ paspṛśuḥ pīnaiḥ
saṃhatairvalgubhiḥ stanaiḥ||29||
srastāṃsakomalālamba-
mṛdubāhulatābalā|
anṛtaṃ skhalitaṃ kāci-
tkṛtvainaṃ sasvaje balāt||30||
kācittāmrādharoṣṭhena
mukhenāsavagandhinā|
viniśaśvāsa karṇe'sya
rahasyaṃ śrūyatāmiti||31||
kācidājñāpayantīva
provācārdrānulepanā|
iha bhaktiṃ kuruṣveti
hastasaṃśleṣalipsayā||32||
muhurmuhurmadavyāja-
srastanīlāṃśukāparā|
ālakṣyaraśanā reje
sphuradvidyudiva kṣapā||33||
kāścitkanakakāñcībhi-
rmukharābhiritastataḥ|
babhramurdarśayantyo'sya
śroṇīstanvaṃśukāvṛtāḥ||34||
cūtaśākhāṃ kusumitāṃ
pragṛhyānyā lalambire|
suvarṇakalaśaprakhyā-
ndarśayantyaḥ payodharān||35||
kācitpadmavanādetya
sapadmā padmalocanā|
padmavaktrasya pārśve'sya
padmaśrīriva tasthuṣī||36||
madhuraṃ gītamanvarthaṃ
kācitsābhinayaṃ jagau|
taṃ svasthaṃ codayantīva
vañcito'sītyavekṣitaiḥ||37||
śubhena vadanenānyā
bhrūkārmukavikarṣiṇā|
prāvṛtyānucakārāsya
ceṣṭitaṃ dhīralīlayā||38||
pīnavalgustanī kāci-
ddhāsāghūrṇitakuṇḍalā|
uccairavajahāsainaṃ
samāpnotu bhavāniti||39||
apayāntaṃ tathaivānyā
babandhurmālyadāmabhiḥ|
kāścitsākṣepamadhurai-
rjagṛharvacanāṅkuśaiḥ||40||
pratiyogārthinī kācid
gṛhītvā cūtavallarīm|
idaṃ puṣpaṃ tu kasyeti|
papraccha madaviklavā||41||
kācitpuruṣavatkṛtvā
gatiṃ saṃsthānameva ca|
uvācainaṃ jitaḥ strībhī-
rjaya bho pṛthivīmimām||42||
atha lolekṣaṇā kāci-
jjighrantī nīlamutpalam|
kiṃcinmadakalairvākyai
rnṛpātmajamabhāṣata||43||
paśya bhartīścitaṃ cūtaṃ
kusumairmadhugandhibhiḥ|
hemapañjararuddho vā
kokilo yatra kūjati||44||
aśoko dṛśyatāmeṣa
kāmiśokavivardhanaḥ|
ruvanti bhramarā yatra
dahyamānā ivāgninā||45||
cūtayaṣṭyā samāśliṣṭo
dṛśyatāṃ tilakadrumaḥ|
śuklavāsā iva naraḥ
striyā pītāṅgarāgayā||46||
phullaṃ kurubakaṃ paśya
nirbhuktālaktakaprabham|
yo nakhaprabhayā strīṇāṃ
nirbhīrtsata ivānataḥ||47||
bālāśokaśca nicito
dṛśyatāmeṣa pallavaiḥ|
yo'smākaṃ hastaśobhābhi-
rlajjamāna iva sthitaḥ||48||
dīrghikā prāvṛtāṃ paśya
tīrajaiḥ sinduvārakaiḥ|
pāṇḍurāṃśukasaṃvītāṃ
śayānāṃ pramadāmiva||49||
dṛśyatāṃ strīṣu māhātmyaṃ
cakravāko hyasau jale|
pṛṣṭhataḥ preṣyavadbhāryā-
manuvartyanugacchati||50||
mattasya parapuṣṭasya
ruvataḥ śrūyatāṃ dhvaniḥ|
aparaḥ kokilo'nvakṣaṃ
pratiśrutkeva kūjati||51||
api nāma vihaṅgānāṃ
vasantenāhṛto madaḥ|
na tu cintayato'cintyaṃ
janasya prājñamāninaḥ||52||
ityevaṃ tā yuvatayo
manmathoddāmacetasaḥ|
kumāraṃ vividhaistaistai-
rupacakramire nayaiḥ||53||
evamākṣipyamāṇo'pi|
satu dhairyāvṛtendriyaḥ|
martavyamiti sodvego
na jaharṣa na vivyathe||54||
tāsāṃ tattve'navasthānaṃ
dṛṣṭvā sa puruṣottamaḥ|
samaṃ vignena dhīreṇa
cintayāmāsa cetasā||55||
kiṃ tvimā nāvagacchanti
capalaṃ yauvanaṃ striyaḥ|
yato rūpeṇa saṃmattaṃ
jarā yannāśayiṣyati||56||
nūnametā na paśyanti
kasyacidrogasaṃplavam|
tathā hṛṣṭā bhayaṃ tyaktvā
jagati vyadhidharmiṇi||57||
anabhijñāśca suvyaktaṃ
mṛtyoḥ sarvāpahāriṇaḥ|
tataḥ svasthā nirudvignāḥ
krīḍanti ca hasanti ca||58||
jarāṃ vyādhiṃ ca mṛtyuṃ ca
ko hi jānansacetanaḥ|
svasthastiṣṭhenniṣīdedvā
śayedvā kiṃ punarhaset||59||
yastu dṛṣṭvā paraṃ jīrṇa
vyādhitaṃ mṛtameva ca|
svastho bhavati nodvigno
yathācetāstathaiva saḥ||60||
viyujyamāne hi tarau
puṣpairapi phalairapi|
patati cchidyamāne vā
taruranyo na śocate||61||
iti dhyānaparaṃ dṛṣṭvā
viṣayebhyo gataspṛham|
udāyī nītiśāstrajña-
stamuvāca suhṛttayā||62||
ahaṃ nṛpatinā dattaḥ
sakhā tubhyaṃ kṣamaḥ kila|
yāsmāttvayi vivakṣā me
tayā praṇayavattayā||63||
ahitātpratiṣedhaśca
hite cānupravartanam|
vyasane cāparityāga-
strividhaṃ mitralakṣaṇam||64||
so'haṃ maitrīṃ pratijñāya
puruṣārthātparāṅmukhaḥ|
yadi tvā samupekṣeya
na bhavenmitratā mayi||65||
tadbravīmi suhṛdbhūtvā
taruṇasya vapuṣmataḥ|
idaṃ na pratirūpaṃ te
strīṣvadākṣiṇyamīdṛśam||66||
anṛtenāpi nārīṇāṃ
yuktaṃ samanuvartanam|
tadvrīḍāparihārārtha-
mātmaratyarthameva ca||67||
saṃnatiścānuvṛttiśca
strīṇāṃ hṛdayabandhanam|
snehasya hi guṇā yoni-
rmānakāmāśca yoṣitaḥ||68||
tadarhasi viśālākṣa
hṛdaye'pi parāṅmukhe|
rūpasyāsyānurūpeṇa
dākṣiṇyenānuvartitum||69||
dākṣiṇyamauṣadhaṃ strīṇāṃ
dākṣiṇyaṃ bhūṣaṇaṃ param|
dākṣiṇyarahitaṃ rūpaṃ
niṣpuṣpamiva kānanam||70||
kiṃ vā dākṣiṇyamātreṇa
bhāvenāstu parigrahaḥ|
viṣayāndurlabhāllabdhvā
na hyavajñātumarhasi||71||
kāmaṃ paramiti jñātvā
devo'pi hi puraṃdaraḥ|
gautamasya muneḥ patnī-
mahalyāṃ cakame purā||72||
agastyaḥ prārthayāmāsa
somabhāryā ca rohiṇīm|
tasmāttatsadṛśī lebhe
lopāmudrāmiti śrutiḥ||73||
utathyasya ca bhāryāyāṃ
mamātāyaṃ mahātapaḥ|
mārutyāṃ janayāmāsa
bharadvājaṃ bṛhaspatiḥ||74||
bṛhaspatermahiṣyāṃ ca
juvhatyāṃ juvhatāṃ varaḥ|
budhaṃ vibudhakarmāṇaṃ
janayāmāsa candramāḥ||75||
kālīṃ caiva purā kanyāṃ
jalaprabhavasaṃbhavām|
jagāma yamunātīre
jātarāgaḥ parāśaraḥ||76||
mātaṅgayāmakṣamālāyāṃ
garhitāyāṃ riraṃsayā|
kapiñjalādaṃ tanayaṃ
vasiṣṭho'janayanmuniḥ||77||
yayātiścaiva rājarṣi-
rvayasyapi vinirgate|
viśvācyāpsarasā sārdhaṃ
reme caitrarathe vane||78||
strīsaṃsarga vināśāntaṃ
pāṇḍurjñātvāpi kauravaḥ|
mādrīrūpaguṇākṣiptaḥ
siṣeve kāmajaṃ sukham||79||
karālajanakaścaiva
hṛtvā brāhmaṇakanyakām|
avāpa bhraṃśamapyevaṃ
na tu seje na manmatham||80||
evamādyā mahātmāno
viṣayān garhitānapi|
ratihetorbubhujire
prāgeva guṇasaṃhitān||81||
tvaṃ punarnyāyataḥ prāptān
balavān rūpavānyuvā|
viṣayānavajānāsi
yatra saktamidaṃ jagat||82||
iti śrutvā vacastasya
ślakṣṇamāgamasaṃhitam|
meghastanitanirghoṣaḥ
kumāraḥ pratyabhāṣata||83||
upapannamidaṃ vākyaṃ
sauhārdavyañjakaṃ tvayi|
atra ca tvānuneṣyāmi
yatra mā duṣṭhu manyase||84||
nāvajānāmi viṣayān
jāne lokaṃ tadātmakam|
anityaṃ tu jagamatvā
nātra me ramate manaḥ||85||
jarā vyādhiśca mṛtyuśca
yadi na syādidaṃ trayam|
mamāpi hi manojñeṣu
viṣayeṣu ratirbhavet||86||
nityaṃ yadapi hi strīṇā-
metadeva vapurbhavet|
doṣavatsvapi kāmeṣu
kāmaṃ rajyeta me manaḥ||87||
yadā tu jarayāpītaṃ
rūpamāsāṃ bhaviṣyati|
ātmano'pyanabhipretaṃ
mohāttatra ratirbhavet||88||
mṛtyuvyādhijarādharmā
mṛtyuvyādhijarātmabhiḥ|
ramamāṇo hyasaṃvignaḥ
samāno mṛgapakṣibhiḥ||89||
yadapyāttha mahātmāna-
ste'pi kāmātmakā iti|
saṃvego'traiva kartavyo
yadā teṣāmapi kṣayaḥ||90||
māhātmyaṃ na ca tanmanye
yatra sāmānyataḥ kṣayaḥ|
viṣayeṣu prasaktirvā
yuktirvā nātmavattayā||91||
yadapyātthānṛtenāpi
strījane vartyatāmiti|
anṛtaṃ nāvagacchāmi|
dākṣiṇyenāpi kiṃcana||92||
na cānuvartanaṃ tanme
rucitaṃ yatra nārjavam|
sarvabhāvena saṃparko
yadi nāsti dhigastu tat||93||
adhṛteḥ śraddadhānasya
saktasyādoṣadarśinaḥ|
kiṃ hi vañcayitavyaṃ syā-
jjātarāgasya cetasaḥ||94||
vañcayanti ca yadyevaṃ
jātarāgāḥ parasparam|
nanu naiva kṣamaṃ draṣṭuṃ
narāḥ strīṇāṃ nṛṇāṃ striyaḥ||95||
tadevaṃ sati duḥkhārta
jarāmaraṇabhāginam|
na māṃ kāmeṣvanāryeṣu
pratārayitumarhasi||96||
aho'tidhīraṃ balavacca te mana-
ścaleṣu kāmeṣu ca sāradarśinaḥ|
bhaye'titīvre viṣayeṣu sajjase
nirīkṣamāṇo maraṇādhvani prajāḥ||97||
ahaṃ punarbhīruratīvaviklavo
jarāvipadvyādhibhayaṃ vicintayan|
labhe na śāntiṃ na dhṛtiṃ kuto ratiṃ
niśāmayandīptamivāgninā jagat||98||
asaṃśayaṃ mṛtyuriti prajānato
narasya rāgo hṛdi yasya jāyate|
ayomayīṃ tasya paraimi cetanāṃ
mahābhaye rajyati yo na roditi||99||
atho kumāraśca viniścayātmikāṃ
cakāra kāmāśrayaghātinīṃ kathām|
janasya cakṣurgamanīyamaṇḍalo
mahīdharaṃ cāstamiyāya bhāskaraḥ||100||
tato vṛthādhāritabhūṣaṇasrajaḥ
kalāguṇaiśca praṇayaiśca niṣphalaiḥ|
sva eva bhāve vinigṛhya manmathaṃ
puraṃ yayurbhagnamanorathāḥ striyaḥ||101||
tataḥ purodyānagatāṃ janaśriyaṃ
nirīkṣya sāyaṃ pratisaṃhṛtāṃ punaḥ|
anityatāṃ sarvagatāṃ vicintaya-
nviveśa dhiṣṇayaṃ kṣitipālakātmajaḥ||102||
tataḥ śrutvā rājā
viṣayavimukhaṃ tasya tu mano
na śiśye tāṃ rātriṃ
hṛdayagataśalyo gaja iva|
atha śrānto mantre
bahuvividhamārge sasacivo
na so'nyatkāmebhyo
niyamanamapaśyatsutamateḥ||103||
iti buddhacarite mahākāvye strīvighātano
nāma caturthaḥ sargaḥ||4||